Ονομάζουμε «Δωδεκαήμερο» ή «Δωδεκάμερο» την περίοδο των δώδεκα ημερών, από την παραμονή των Χριστουγέννων ως τα Θεοφάνια (Φώτα). Το Δωδεκαήμερο είναι μια έντονη γιορταστική περίοδος που συνδέεται με πλήθος έθιμα, παραδόσεις και θρύλους του λαού μας. Έτσι, κατά τη λαϊκή πίστη, κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου, τα νερά είναι αβάφτιστα, έρχονται οι Καλλικάντζαροι και πειράζουν τους ανθρώπους, προφανώς επειδή ο Χριστός δεν έχει ακόμα βαπτισθεί.
Τα λαϊκά
λατρευτικά μας έθιμα καθρεφτίζουν τη θρησκευτικότητα και συγχρόνως την ποιητική
διάθεση, την φαντασία και τον πλούσιο συναισθηματικό κόσμο των Ελλήνων.
Στη συνέχεια θα δούμε μερικά από τα πιο γνωστά έθιμα του Δωδεκαήμερου, εκ των οποίων τα περισσότερα διατηρούνται μέχρι και σήμερα:
1. Το Χριστόψωμο
Από τις προετοιμασίες της παραμονής
των Χριστουγέννων πιο χαρακτηριστική είναι εκείνη που αναφέρεται στο ζύμωμα του
Χριστόψωμου. Τα παλαιότερα χρόνια εθεωρείτο ένα από τα πιο σημαντικά έθιμα των γιορτών των Χριστουγέννων. Η συνήθεια αυτή ήταν πολύ ριζωμένη στους αγρότες και τους
τσοπάνηδες, ενώ επιβιώνει σαν έθιμο ακόμα και στις μέρες μας σε αρκετές περιοχές της πατρίδας μας. Απλές και ταπεινές νοικοκυρές κάνουν τη ζύμη με ιδιαίτερη ευλάβεια, γιατί το έργο αυτό θεωρείται θείο.
Περιγραφή. Είναι ζυμωτό και στρογγυλό, με ένα άσπαστο καρύδι και ένα σταυρό από ζυμάρι στο κέντρο του. Στην επιφάνειά του έχει χαραγμένα διάφορα καλλιτεχνικά σχέδια (φύλλα, λουλούδια, καρπούς, πουλιά), τα οποία χαράσσονται με ποτήρια ή κούπες από βελανίδια, τα οποία είναι ανάλογα με τη ζωή της κάθε οικογένειας και συμβολίζουν την αφθονία που θα ήθελαν να έχουν στην παραγωγή των ζώων και της σοδειάς του σπιτιού τους τη νέα χρονιά.
Οι γυναίκες φτιάχνουν το Χριστόψωμο με ιδιαίτερη φροντίδα και υπομονή. Το ζύμωμά του, ιδιαίτερα τα παλαιότερα χρόνια, ήταν μια ιεροτελεστία και τα υλικά του, εκτός από φίνο αλεύρι και ειδική μαγιά (π.χ. από ξερό βασιλικό), περιελάμβαναν μέλι, σουσάμι, κανέλα, αμύγδαλα, γαρίφαλα, γλυκάνισο, μαστίχα και ροδόνερο. Στο τέλος του ζυμώματος το ευλογούσαν λέγοντας: "Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει". Θεωρείται ευλογημένο ψωμί και είναι έθιμο καθαρά χριστιανικό.
Παραλλαγές. Κατά τόπους το
Χριστόψωμο φτιάχνεται σε διαφορετικές μορφές και έχει διαφορετικές ονομασίες
όπως: "το ψωμί του Χριστού", "σταυροί", "βλάχες",
"κουλούρα ή κουλούρες των Χριστουγέννων" κ.ά.
Δρυμός Μακεδονίας. Στην πίτα κάθε γεωργικής οικογένειας
στο Δρυμό της Μακεδονίας σχεδιάζονται με ζυμάρι: το αλέτρι με τα
βόδια, μια στάβα (στοίβα) από δέματα δημητριακά, το βαρέλι του κρασιού και το σπίτι.
Βοσκοί - Σαρακατσάνοι. Στις κτηνοτροφικές
περιοχές διακοσμούν το χριστόψωμο και με σκηνές από το έργο του βοσκού. Έτσι το Χριστόψωμο στολίζεται κυρίως με αρνάκια, κατσικάκια και το μαντρί. Πολύ
ωραίο και καλοκεντημένο χριστόψωμο φτιάχνουν και οι Σαρακατσάνοι. Είναι
ιδιαίτερα περήφανοι από το γεγονός ότι ο Χριστός γεννήθηκε ανάμεσα στους
τσοπάνους και τα πρόβατα. Το πρώτο και το καλύτερο Χριστόψωμό τους, το
φροντισμένο ευλαβικά, με κεντήδια, είναι για το Χριστό για τον "Αη"
όπως λένε "για να τους φυλάει και να τους βλογάει". Το δεύτερο, η
τρανή Χριστοκουλούρα, είναι για τα πρόβατα. Κι εκεί επάνω παριστάνεται με ζύμη
όλη η ζωή της μάντρας.
Κοζάνη. Σε περιοχές της Κοζάνης το κουλούρι του χωραφιού και των προβάτων έχει σχήμα ζυγαριάς και το κρατούν στο σπίτι όλη τη χρονιά, σαν φυλαχτό, κρεμασμένο σε καρφί. Τις κουλούρες των ζώων τις θρυμματίζουν και βάζοντας λίγο αλάτι δίνουν τα θρύμματα στα ζώα για να είναι καλά όλη τη νέα χρονιά.
Στο τραπέζι των Χριστουγέννων. Σε πολλές περιοχές της χώρας μας το τραπέζι των Χριστουγέννων στρώνεται πανηγυρικά από το βράδυ της Παραμονής. Επάνω του τοποθετούνται το Χριστόψωμο κι ένα πιάτο μέλι. Γύρω από αυτά σκορπίζουν διάφορους ξηρούς καρπούς: καρύδια, αμύγδαλα, φουντούκια κλπ.
Πρώτα κόβουν "του Χριστού το ψωμί". Ο νοικοκύρης του σπιτού το σταυρώνει και λέει: "Χρόνια πολλά και του χρόνου"! Κόβει το ψωμί και μοιράζει από μια φέτα στον καθένα. Στην αρχή θα φάνε μέλι και θα "υψώσουν" το τραπέζι.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο συμβολισμός του ειδικού αυτού ψωμιού θέλει να δείξει ότι «όπως όλοι οι σπόροι του σταριού ενώνονται σε ένα ψωμί, έτσι και όλοι οι λαοί κάποτε θα ενωθούν με έναν ποιμένα, τον Χριστό». Μερικοί, εδώ βλέπουν ένα συμβολισμό της Θείας κοινωνίας.
Κυριότερη πηγή: Γ.Α.Μέγα: "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας", ΟΔΥΣΣΕΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1992
