Η πρόταση, Είδη προτάσεων [Ε', ΣΤ' τάξη, Γλώσσα]

Η πρόταση, Είδη προτάσεων

Γενικά για την πρόταση

Όταν μιλάμε ή γράφουμε τοποθετούμε τις λέξεις τη μια δίπλα στην άλλη, με σκοπό να μεταφέρουμε κάποιο μήνυμα που θα το καταλάβει ο ακροατής ή ο αναγνώστης μας, ακολουθώντας κάποιους κανόνες. Με λίγα λόγια δεν κάνουμε του κεφαλιού μας, γιατί δε θα μας καταλάβει κανείς.

Δε θα τολμούσαμε να πούμε: σπίτι στο Γιάννης βρίσκεται ο. Ίσως να καταλάβαινε κάποιος τι λέμε, σίγουρα όμως δε θα έβγαζε και το καλύτερο συμπέρασμα για μας!

Τους κανόνες αυτούς, όταν πρόκειται για τη μητρική μας γλώσσα, τους μαθαίνουμε, μαθαίνοντας τη γλώσσα στη νηπιακή μας ηλικία. Όταν όμως μαθαίνουμε μια ξένη γλώσσα, εκτός από το λεξιλόγιο ή τη γραμματική μαθαίνουμε κι αυτούς τους κανόνες, που σε κάθε γλώσσα είναι διαφορετικοί.

Έτσι όπως τοποθετούμε τις λέξεις στη σειρά σχηματίζουμε μια ομάδα λέξεων που όλες μαζί έχουν ένα συγκεκριμένο νόημα.

Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι:

Πρόταση είναι μια ομάδα λέξεων που είναι τοποθετημένες η μια δίπλα στην άλλη σύμφωνα με τους γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες και έχει κάποιο νόημα.

Για να υπάρξει μια πρόταση πρέπει να  υπάρχει ή να εννοείται η βασικότερη μονάδα του λόγου που είναι το ρήμα.

Με βάση τα παραπάνω θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάθε ρήμα αποτελεί και ξεχωριστή πρόταση. Συνεπώς, στο παράδειγμα:

Ο Γιάννης σηκώθηκε το πρωί, πλύθηκε, έφαγε πρωινό και έφυγε για το σχολείο

αφού έχουμε 4 ρήματα, έχουμε και 4 προτάσεις.

Προσπάθησε να διακρίνεις τις προτάσεις στην άσκηση

Προσπάθησε να διακρίνεις πόσες προτάσεις υπάρχουν στην άσκηση

Ο ρόλος των λέξεων στην πρόταση

Κάθε λέξη σε μια πρόταση έχει ένα συγκεκριμένο ρόλο.

Μια λέξη μπορεί να δηλώνει για ποιον γίνεται λόγος μέσα στην πρόταση, είναι δηλ. το υποκείμενο. Μια άλλη δηλώνει τι είδους είναι το υποκείμενο (κατηγορούμενο ή επιθετικός προσδιορισμός) ή τι κάνει το υποκείμενο (ρήμα), πού βρίσκεται (προσδιορισμός του τόπου), γιατί κάνει μια ενέργεια (προσδιορισμός της αιτίας) κ.τ.λ.

Ένα μικρό παράδειγμα.

Ο Γιάννης βρίσκεται στο σπίτι.

Η λέξη Ο Γιάννης δηλώνει για ποιον γίνεται λόγος μέσα στην πρόταση, δηλ. είναι υποκείμενο.

Η λέξη βρίσκεται δηλώνει τι κάνει το υποκείμενο ο Γιάννης, δηλ. είναι ρήμα.

Η λέξη στο σπίτι δηλώνει πού είναι το υποκείμενο ο Γιάννης, είναι δηλ. προσδιορισμός του τόπου.

α) Οι προτάσεις ως προς τα συστατικά/δομή

Ας παρατηρήσουμε προσεκτικά τις προτάσεις:

1η Ο Γιάννης έφαγε τυρόπιτα.

2η Έφαγε τυρόπιτα.

3η Ο Γιάννης έφαγε μια ωραία τυρόπιτα.

4η Ο Γιάννης και ο Πέτρος έφαγαν τυρόπιτα.

Αρκετά εύκολα διακρίνουμε ότι οι προτάσεις δεν είναι ίδιες, δεν αποτελούνται από τα ίδια συστατικά.

Ας τις αναλύσουμε συντακτικά:

	υπκ	ρήμα	αντ
1η	Ο Γιάννης	έφαγε	τυρόπιτα

	ρήμα	αντ
2η	έφαγε	τυρόπιτα

	υπκ	ρήμα	πρσδ	προσδ	αντ
3η	Ο Γιάννης	έφαγε	μια	ωραία	τυρόπιτα

	υπκ	υπκ	ρήμα	αντ
4η	Ο Γιάννης	και ο Πέτρος	έφαγαν	τυρόπιτα

Διαπιστώνουμε ότι η 1η αποτελείται από υπκ. ρήμα και αντ. Από τη 2η πρόταση λείπει το υποκείμενο, στην 3η έχουμε εκτός από το ρήμα, το υποκείμενο και το αντικείμενο κι άλλες λέξεις (προσδιορισμούς), ενώ στην 4η έχουμε δύο υποκείμενα.

Μελετώντας τις προτάσεις ως προς τα συστατικά/δομή τους, αφού διαπιστώνουμε ότι μπορούμε να έχουμε πολλές παραλλαγές, φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι μπορούμε να τις κατατάξουμε σε τέσσερις κατηγορίες:

α) πρόταση απλή, β) σύνθετη, γ) ελλειπτική, δ) επαυξημένη.

Απλή πρόταση

Απλή λέγεται η πρόταση που αποτελείται από τους κύριους όρους, δηλ. περιλαμβάνει τις απολύτως απαραίτητες πληροφορίες για να δηλωθεί ένα νόημα, για να μεταδοθεί ένα μήνυμα.

Κύριοι όροι της πρότασης θεωρούνται το ρήμα, το υποκείμενο και το αντικείμενο ή το κατηγορούμενο.

Οι μορφές που μπορεί να έχει μια απλή πρόταση είναι οι εξής:

Ο Γιάννης κοιμάται.	α) υπ. + ρήμα
Ο Γιάννης έφαγε τυρόπιτα.	β) υπ. + ρήμα + αντικείμενο
Ο Γιάννης είναι καλός.	γ) υπ. + ρήμα + κατηγορούμενο

Αν δεν μπορείς να βρεις τους όρους της πρότασης δες εδώ

Ελλειπτική πρόταση

Ελλειπτική λέγεται η πρόταση, όταν κάποιος από τους βασικούς όρους λείπει, γιατί εννοείται εύκολα. Στον καθημερινό μας λόγο χρησιμοποιούμε κυρίως ελλειπτικές προτάσεις.

Τι κάνεις;	Λείπει το υποκείμενο εσύ
Είμαι καλά. (Καλά)	Λείπει το υποκείμενο εγώ    (Λείπει και το υποκείμενο εγώ και το ρήμα είμαι)
Εσύ;	Λείπει το ρήμα τι κάνεις

Επαυξημένη πρόταση

Επαυξημένη λέγεται η πρόταση, όταν εκτός από τους βασικούς όρους περιλαμβάνει και προσδιορισμούς.

Ο όμορφος Γιάννης κοιμάται ήσυχα στο κρεβάτι.	Οι προσδιορισμοί με τα μπλε γράμματα
Ο πεινασμένος Γιάννης έφαγε μια μεγάλη και νόστιμη τυρόπιτα.

Σύνθετη πρόταση

Σύνθετη λέγεται η πρόταση που περιλαμβάνει κάποιο όρο δύο φορές ή περισσότερες (εκτός, βέβαια, από τη ρήμα), π.χ.

Ο Γιάννης και η Ελένη κοιμούνται	α) 2 υποκείμενα + ρήμα
Ο Γιάννης έφαγε τυρόπιτα και κουλούρι.	β) υπ. + ρήμα + 2 αντικείμενα
Ο Γιάννης είναι καλός και γλυκός.	γ) υπ. + ρήμα + 2 κατηγορούμενα
ή
Ο Γιάννης και η Ελένη έφαγαν τυρόπιτα και κουλούρι.	δ) 2 υποκείμενα  + ρήμα + 2 αντικείμενα
Ο Γιάννης και η Ελένη είναι καλοί και όμορφοι	ε) 2 υποκείμενα  + ρήμα + 2 κατηγορούμενα

ΣΗΜΕΙΩΣΗ Στις τελευταίες γραμματικές δεν εξετάζεται αυτή η κατηγορία.

Συνδυασμός ειδών

Είναι προφανές ότι στο λόγο δε συναντάμε πάντα αυτά τα τέσσερα είδη, έτσι όπως τα εξετάσαμε. Πολύ συχνά οι προτάσεις που χρησιμοποιούμε είναι ταυτόχρονα παραπάνω από ένα είδος, π.χ.

Τι κάνεις σήμερα;	ελλειπτική  & επαυξημένη	ελλειπτική γιατί λείπει το υποκείμενο εσύ, επαυξημένη γιατί υπάρχει ο προσδιορισμός σήμερα
Να ο Μενέλαος και η ωραίαΕλένη!	σύνθετη  & ελλειπτική  & επαυξημένη	σύνθετη γιατί έχει δύο υποκείμενα Μενέλαος - Ελένη, ελλειπτική γιατί λείπει το ρήμα, επαυξημένη γιατί υπάρχει ο προσδιορισμός ωραία

Το μόνο είδος που δεν μπορεί να συνδυαστεί είναι η απλή πρόταση.

  

Για καλύτερη κατανόηση των παραπάνω μπορείς να δεις κι εδώ

Ήρθε η ώρα της εξάσκησης. Σε περιμένει μια ωραία άσκηση

β) Οι προτάσεις ως προς τη  σημασία τους

Ανάλογα με το τι δηλώνει μια πρόταση μπορούμε να την κατατάξουμε σε μια από τις εξής τέσσερις κατηγορίες:

α) αποφαντική, β) επιθυμίας, γ) επιφωνηματική, δ) ερωτηματική

Αποφαντική πρόταση (Κρίσεως)

Αποφαντική λέγεται η πρόταση που μας δίνει διάφορες πληροφορίες ή κρίσεις ή με άλλα λόγια είναι αυτές στις οποίες ο ομιλητής αναφέρεται σε καταστάσεις ή γεγονότα τα οποία πιστεύει πως είναι αληθινά. Ως σημείο στίξης χρησιμοποιείται η τελεία,  π.χ.

Ο καιρός είναι καλός.

Αύριο θα βρέξει.

Η ομάδα μου έπαιξε χάλια στο σημερινό αγώνα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Παλιότερα η κατηγορία αυτή ονομαζόταν προτάσεις κρίσεως

Πρόταση επιθυμίας-προσταγής

Πρόταση επιθυμίας-προσταγής λέγεται η πρόταση με την οποία εκφράζουμε κάποια επιθυμία ή προσταγή. Ως σημείο στίξης χρησιμοποιείται η τελεία ή το θαυμαστικό, π.χ.

Θα ήθελα ένα παγωτό. (επιθυμία)

Φύγε γρήγορα! (προσταγή)

Μην κάνεις φασαρία. (προσταγή)

Επιφωνηματική πρόταση

Επιφωνηματική λέγεται η πρόταση με την οποία εκφράζουμε το θαυμασμό ή τη δυσφορία μας για κάτι. Ως σημείο στίξης χρησιμοποιείται το θαυμαστικό (!), π.χ.

Τι ωραίος καιρός!

Το φαγητό ήταν απαίσιο!

Ερωτηματική πρόταση

Ερωτηματική λέγεται η πρόταση με την οποία ρωτάμε κάτι. Ως σημείο στίξης χρησιμοποιείται το ερωτηματικό (;), π.χ.

Πώς σε λένε;

Με αγαπάς;

Πάντα θα υπάρχει μια άσκηση για σένα

γ) Οι προτάσεις ως προς την ποιότητα (άρνηση ή την κατάφαση)

Με βάση το κριτήριο της άρνησης ή κατάφασης οι προτάσεις χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, τις: α) αρνητικές, β) καταφατικές.

Αρνητικές προτάσεις

Αρνητικές λέγονται οι προτάσεις που περιέχουν άρνηση, δηλαδή τις λέξεις όχι, δεν (δε), μην (μη)

Δε θέλω τίποτα.

Να μη μου φέρεις τίποτα.

Καταφατικές προτάσεις

Καταφατικές λέγονται οι προτάσεις που δεν περιέχουν άρνηση.

Τα θέλω όλα

Φέρε μου ένα παγωτό.

δ) Οι προτάσεις ως προς τη σχέση τους με τις άλλες

Κάποιες από τις προτάσεις που χρησιμοποιούμε "στέκονται μόνες τους στο λόγο", δίνουν ένα πλήρες νόημα. Κάποιες άλλες, όμως, δεν μπορούν να σταθούν μόνες τους, δε δίνουν νόημα• χρειάζονται δίπλα τους και κάποια άλλη πρόταση, π.χ.

Αν ακούσουμε την πρόταση: "γιατί είμαι κουρασμένος" μπορεί να καταλαβαίνουμε ότι αυτός που το λέει είναι κουρασμένος, αλλά δεν καταλαβαίνουμε γιατί λέει την πρόταση. Δεν καταλαβαίνουμε τι ακριβώς εννοεί. Αν όμως μας πει: "Δε θα έρθω, γιατί είμαι κουρασμένος", τότε δε μας δημιουργείται καμιά απορία.

Ας το δούμε αντίστροφα. Αν ακούγαμε την πρόταση "Δε θα έρθω", θα καταλαβαίναμε το συνομιλητή μας. Ίσως, βέβαια, να του ζητούσαμε παραπάνω εξηγήσεις, να τον ρωτούσαμε "γιατί δε θα έρθεις", αλλά το βασικό νόημα θα το είχαμε καταλάβει.

Η πρόταση "Δε θα έρθω", επειδή στέκεται μόνη της στο λόγο, επειδή δε χρειάζεται δίπλα της κανένα συμπλήρωμα, λέγεται κύρια πρόταση.

Η πρόταση "γιατί είμαι κουρασμένος", επειδή δε στέκεται μόνη της στο λόγο, επειδή χρειάζεται δίπλα της κάποιο συμπλήρωμα, λέγεται δευτερεύουσα πρόταση.

Πολλές φορές όμως συναντάμε την εξής απλή περίπτωση: Λέμε ή ακούμε τις προτάσεις "Θέλω να φάω". Η πρόταση "να φάω" είναι αρκετά εύκολο να καταλάβουμε ότι δε στέκεται μόνη της στο λόγο, άρα είναι δευτερεύουσα. Η πρόταση, όμως, "Θέλω", στέκεται μόνη της στο λόγο; Με άλλα λόγια αν κάποιος μας πει "Θέλω", δε θα μας μείνει κάποια απορία; Μάλλον θα μας μείνει. Τι είδους πρόταση είναι σ' αυτήν την περίπτωση, κύρια ή δευτερεύουσα. Το κριτήριο, συνεπώς, του να στέκεται μια πρόταση στο λόγο ή όχι, μερικές φορές, αποδεικνύεται ότι δεν είναι και τόσο εύκολο. Γι' αυτό χρησιμοποιούμε κι ένα δεύτερο κριτήριο, για να ξεχωρίσουμε τις κύριες από τις δευτερεύουσες. Κι αυτό σχετίζεται με τον τρόπο που εισάγεται (αρχίζει) μια πρόταση. Οι δευτερεύουσες προτάσεις αρχίζουν μ' ένα σύνδεσμο ή με αναφορική αντωνυμία ή επίρρημα. Ας δούμε μερικά παραδείγματα.

Με μπλε σημειώνονται οι δευτερεύουσες και με κόκκινο οι λέξεις με τις οποίες αρχίζουν.

Ο Γιάννης κοιμάται, γιατί είναι κουρασμένος.

Αν πεινάς, φάε κάτι.

Ξύπνα με, όταν αρχίσει ο αγώνας.

Πρέπει να διαβάζεις.

Μου είπε ότι θα έρθει οπωσδήποτε.

Θα με βοηθήσει ο Γιώργος που είναι πολύ καλός στα Μαθηματικά.

Για να πάρεις καλό βαθμό, χρειάζεται προσεκτικό διάβασμα.

Όπως παρατηρούμε στα παραπάνω παραδείγματα, η δευτερεύουσα πρόταση μπαίνει μετά την κύρια, (Ο Γιάννης κοιμάται, γιατί είναι κουρασμένος.), άλλοτε όμως μπαίνει πριν από την κύρια (Αν πεινάς, φάε κάτι.).

Εδώ σε περιμένει η πρώτη άσκηση

Από μια κύρια πρόταση μπορεί να εξαρτάται μία ή περισσότερες δευτερεύουσες προτάσεις, π.χ.

Θα το φας		είτε σου αρέσει		είτε δε σου αρέσει
κύρια		δευτερεύουσα		δευτερεύουσα
Και οι δύο δευτερεύουσες εξαρτώνται  από την κύρια

Μια δευτερεύουσα πρόταση μπορεί να εξαρτάται όχι από μια κύρια αλλά από μια άλλη δευτερεύουσα

Θέλω		να φάω κάτι,				επειδή πείνασα
κύρια		δευτερεύουσα				δευτερεύουσα
		εξαρτάται από την κύρια				εξαρτάται από τη δευτερεύουσα

Συμπεράσματα:

1.  Μια κύρια πρόταση στέκεται μόνη της στο λόγο.

2.  Μια δευτερεύουσα δε στέκεται μόνη της στο λόγο, γι’ αυτό εξαρτάται από μια κύρια.

3.  Η δευτερεύουσα εισάγεται (αρχίζει) με σύνδεσμο ή αναφορική αντωνυμία ή αναφορικό επίρρημα.

4.  Από μια κύρια μπορεί να εξαρτάται μία ή περισσότερες δευτερεύουσες προτάσεις.

5.  Μια δευτερεύουσα πρόταση μπορεί να εξαρτάται και από μια άλλη δευτερεύουσα.
 

Αν θέλεις να δεις όλα τα παραπάνω με διαφορετικό τρόπο πάτα εδώ

Ήρθε η ώρα για τη δεύτερη άσκηση

Συγκεντρωτικός πίνακας

Ανάλογα με το κριτήριο οι προτάσεις χωρίζονται στις παρακάτω κατηγορίες:

συστατικά/δομή	ποιότητα	άρνηση/κατάφαση	σχέση με τις άλλες
απλή	αποφαντική (κρίσεως)	αρνητική	κύρια
ελλειπτική	επιθυμίας
επαυξημένη	επιφωνηματική (!)	καταφατική	δευτερεύουσα
σύνθετη	ερωτηματική (;)

Μια πρόταση μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε με πολλαπλά κριτήρια, π.χ.

πρόταση	συστατικά/δομή	ποιότητα	άρνηση/ κατάφαση	σχέση με τις άλλες
Ο Γιάννης κοιμάται.	-απλή	αποφαντική	καταφατική	κύρια
Θέλω ένα μεγάλο παγωτό	-ελλ & επαυξ	επιθυμίας	καταφατική	κύρια
Κάνε γρήγορα,  να μη χάσεις το τρένο.	-ελλ & επαυξ -ελλειπτική	επιθυμίας  επιθυμίας	καταφατική αρνητική	κύρια  δευτερ.
Το φαγητό δε μου άρεσε καθόλου!	-επαυξημένη	Επιφωνημ.	αρνητική	κύρια
Ο Γιώργος θα έρθει;	-απλή	Ερωτημ.	καταφατική	κύρια

Αν κάποιος νομίζει ότι είναι πολύ καλός, μπορεί να δοκιμάσει την παρακάτω άσκηση εδώ.

Πηγές:

 http://kiklos-dhmotiko.blogspot.gr  & 

 http://users.sch.gr/ipap